FIQMA IS VERY IMPORTANT IN THE CULTURE AFAR

FIQMA

I)  Fiqmá yaanamak maqna

Fiqmâ maqna mangoh, axcih, Qafar teetih abta maqnal,  fiqmá xinto, fiqmá cal kee calwayak haysiten xinto. Fiqmá madqah iraawa iyyan.

fiqma kak yaanam macaay?
fiqma deqsittam ubka tangale aado. axcih inki bar yaabakoonu (ubuk-foodu), ayyam ittak beyoonu (raawi), alsa sittak beyoonu(wadaaya). karma sittak beytam (aado)
fiqma kak yaanam fiiqi yangaleenimi. gaba sittah yaceenim, kelu sittah yakkeenimi. Amo gexak sitta qikaanamay, sitta cattama. Fiqma coolal tangale, lee daqaral tangale iyyaana.
Fiqma fiiqik temeete qangara. Fiiqi deqsittam mogoy namma lafaay itta tabbixxe.
Fiiqima iyyaanam kulsa baaha iyyaanama.
yi fiqintu , fiqmiinu.
    

Fiiqí

cayla       

coolá

caraya

carsá

calwaya

caala

Inkiino

eglá

tiitaliino

daté

garaya

gamsa

goori

Qafarrek

xintó

afá

qaadá

madqá

xexxaara

Makkó

digaalá

dooqá

fardi

waynabo

xawá

deeró

Ayqiseyná

aydaadu

makorá

mayaarri

mayangayyi

tû-baritto

II)  Fiqmâ xisó

A)    Fiqmá elle xissimta’nna

Fiqmá sidiica meelá takkem faxximta. Temeggek faxeh gide takke’mmay, xaagu kee deeró tittah kak eleelissi hayta caddok tamaggem ma faxximta. Toh kah kinnim, namma meelá titta kalkaltam ma dudda. Axcih, namma meelá takke fiqmá titta qiddek, qidde meeláa kee qiden meelá tiita ma kalkalta. Hinna’mmay sidoctâ meelá edde tenek, kalkaltam duddah. Wohuk kalah, xaagu kee deeró tiita eleelise wayta meelá titta ma xiinissa.

B)   Fiqmah abbobti elle xissimta’nna

Meelay fiqmat abba haysitta. Woh a saaku xissimtam hinna. Keetal xeqsita fiqmat abba,Digaala yaybulle. Hinnamay abbâ gulubul mango meela nammah sidiica keetal taallem bictah. Kah kinnim, derfa mango meelay inki biiluh rabe wayta tan.

Fiqmat abbootan nagra. Baxak baxi baxal raaqa. Fiqmat abba anfaqah ma yakkan. Kah akke waanam usug digaalah abba. Tohuk gexak, digaalat biyaakitaanaah, hinnay kaadu rabaanah.  Makaabantu hinnay cululti kay foxok kaa yakkeenim ma duudan. Immay usuk ken foxok ken im abam duudah. Toh ken madma digaala akke waytek sa.

C) Fiqmâ madma

Fiqmak madma mangoh. Amo gexak, xintoh amaanah xinta fiqmá. Qafar ayyuntak amaan dacayri kinnuk sugte. Teetik toh naharsi madma. Fiqma qafarreh inkih tu xiqak sugte. Qafarre mangoh, axcih, xinto, maqda, qaada, af  kee xexxaara, amo kak xagga haynek too gide takke; addal mangoh immay.

Firruk fiqma madqah xiqak sugteemih fanah gacnek, fiqma madqâ gubak xinta, madqa fiqma amaanah xiinak sugte. Kah kinnim, fiqma madqah iraawa, maqnah fiqma qaskaraay, madqa qadli qafarak.

Qagitak qaada qafar fiqma dacrisak sugte, axcih, dokla, niyya kee koqoso qafar fiqmak baritak sugteeh, fiqma tiital baritak sugte. Fiqma tikya kok bursuttek, hinnay elle aalle wayta’nnal tittikiyyek, silac akkuqe waytek, fiqma koo sahittaah, koo digaaltah. Silac sinni num deero mali, coola kaadu mali. Koqosoo kee dokla tittal bartan. Niyya koo barsaanaah, koo kah digaalanah. Qafar missilah “ fiqma celemik carsa tayyaqeeh, duquruk num tayyaqeh” itta.

Fiqma qafar afah xiqak sugteemih fan gacna. Fiiruk af kak yaanam inaa kee abbal bartaanama. Kinni way afak baritto faxxam raqta. To’nnal af ixuu kee lafah yan. Inaa kee abbal bartam ixuuy, fiqmal bartanam lafa. Axcih, lafa kak yaanam nammay takke. Qafar afak fardi, xaaguu kee mablo fiqma tittal barittaah, titta barsan.

Xexxarâ fan gacnek,  xexxar xeqsittam qafar baaxo. Qafar baaxok fiqma elle deedal ikke mali. To’nnal, baaxok mariiy rike elle dacra baaxo tanih, inkih elle dacran baaxo tanih. Axcih, wano’lle tan baaxoo kee elle ane wayta baaxo. Fiqma xinto kinnuk, baaxo inkih fiqmak gubak xinta. Axcih baaxol toomem fiqmâ gubah gacta. Baaxoh abbobti culuulu’mmay, culuula fiqmat edde yan mara.

Fiqma fiqintuh xiqak sugteemih fanah gacnek, fiqinti fiqmak numuk teyna. Qafar fiqmat ane waa num luk ma suginna. Fiqintuh cal kee cal wayal inkih tu xiqtah. Axcih, maalul kaa carassaah, yaabal kaa carassaah, rabal kaa carassaah, manol kaa carassa. Fiqma fiqintuk ummaanih qammi baxak aysuk sugte. Fiqma biiluh koh ma rabtaay, koh maqidda. Tohuuk sa, tul koo ma cabta. Fiqma qafarrê manok sorkocok sugte. Rabal wassaakak sugte. Nee taybullem, fiqma qafar tû-barittok sugte.